مقدمه

خام فروشی نفت، ساده ترین راهکار کسب در آمد از منابع با ارزش نفتی می‌باشد. این سیاست در عین سادگی مضراتی از جمله وابستگی به صادرات نفت و تحریم پذیر بودن، حاشیه سود پائین و محرومیت از عواید تولید فرآورده های با ارزش نفتی را به همراه دارد. در مقابل رویکرد توسعه ظرفیت پالایشی بجای خام فروشی موجب رونق صنایع مرتبط می گردد. فرآورده های اصلی یک پالایشگاه عباتند از گاز مایع، بنزین، گازوئیل، نفت سفید و نفت کوره. این نسل از پالایشگاه ها از قدمت بالایی برخوردار بوده و محصولات آن نسبت به محصولات پتروشیمی از ارزش کمتری برخوردار است. نگاهی به تغییرات مصرف سرانه مواد شیمیایی و سوختی در کشورهای دنیا و همچنین تغییر سوخت وسایل نقلیه و اجرای قوانین سخت گیرانه محیط زیستی، رویکرد تغییر از پالایشگاه ها به پترو پالایشگاه ها را ایجاد کرده و به عنوان یک اقدام استراتژیک و آینده بینانه ضروری می باشد. در یک پتروپالایشگاه بخشی از نفت خام ورودی به جای تولید سوخت به مواد شیمیایی تبدیل می شود. به عنوان مثال با احداث واحدهای الفین و آروماتیک می توان بجای تولید گازمایع و بنزین مواد با ارزش افزوده بالاتری مانند الفین و آروماتیک تولید نمود که این مواد به خودی خود، در ابتدای زنجیره ارزش مواد شیمیایی دیگر قرار دارند [1].

در نمودار 1 که توسط وبسایت معتبر IHS ارائه شده‌است، پیش‌بینی رشد تقاضای فراورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی مقایسه شده‌ است. همانطور که مشخص است از سال 2030 رشد تقاضای محصولات پالایشی ثابت و از سال 2040 به بعد با روند کاهشی مواجه خواهد شد [2]. درحالیکه رشد تقاضای محصولات پتروشیمیایی همواره روند صعودی دارد. طبق گزارشات موسسه IEA، تقاضای مواد پایین‌دست پتروشیمیایی تا سال 2050 بیش از 50 درصد رشد خواهد کرد به‌طوریکه همواره فاصله تقاضا از تولید در حال بیشتر شدن است و تا سال 2050 بیش از 25 درصد مقدار تولید خواهد بود.

 

نمودار 1- رشد تقاضای تجمیعی محصولات پالایشی و پتروشیمیایی در بازار جهانی

پتروپالایشگاه

پتروپالایشگاه عبارت است از یکپارچگی بین مجتمع های پالایشی و پتروشیمی که با هدف ایجاد تنوع در محصولات، کاهش قیمت تمام شده محصولات، بهینه سازی راندمان، افزایش سودآوری و بهینه سازی مصرف انرژی پایه‌ریزی شده است. پیکربندی پتروپالایشگاه‌ها متناسب با نوع خوراک، ساختار زنجیره ارزش و بازار هر کشور متفاوت است، اما می‌توان پتروپالایشگاه‌ها را از لحاظ ساختار به سه دسته کلی تقسیم کرد:

در یک پتروپالایشگاه جریان هایی از مواد به واحدهای کراکر بخار یا واحد آروماتیک سازی تحویل داده شده و در نهایت محصولات پتروشیمیایی با ارزش افزوده بالاتر تولید می شوند [3]. محصولاتی که از فرآیند کراکینگ بخار حاصل می شود عبارتند از هیدروژن، اتیلن، پروپیلن، الفین های چهار کربنه و بنزین پیرولیز و محصولاتی که از واحدهای آروماتیک سازی حاصل می شوند عبارتند از بنزن، تولوئن و انواع زایلن.

مزایای ساخت واحدهای پتروپالایشی

افزایش حاشیه سود فرآوری نفت، کاهش آلودگی، کاهش هزینه‌های تأمین خوراک، مدیریت یکپارچه و هماهنگی میان واحدها از مزایای ایجاد واحدهای پتروپالایشگاهی است. مدیریت یکپارچه و هماهنگی آسانتر نسبت به حالتی که پالایشگاه و پتروشیمی مدیران جداگانه داشته باشند و همچنین توان استفاده از هیدروکربن‌های سنگین به عنوان خوراک واحد پتروشیمی از دیگر مزایای احداث پتروپالایشگاه است. در یک مجموعه پتروپالایشی با اشتراک‌گذاری جریان‌های مواد، نیروی انسانی و سرویس‌های مختلف همچون خدمات زیست‌محیطی و حمل ونقل بین واحدهای مختلف، در نهایت بازدهی کل مجموعه افزایش می‌باید. یک پتروپالایشگاه نسبت به واحدهای جداگانه پالایشی و پتروشیمی چالش‌هایی را نیز به همراه خواهد داشت. نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر، پیچیده‌تر شدن فرآیند و به دنبال آن پیچیدگی کنترل فرآیند از جمله این چالش‌هاست.

در نمودار های 2 و 3 مقایسه‌ای بین ارزش‌افزوده محصولات حاصل از یک پالایشگاه به تنهایی و همچنین ارزش‌افزوده محصولات پتروپالایشگاه در مقایسه با خوراک نفت خام انجام شده است. همانگونه که از نتایج برمی‌آید، محصولات تولیدی مانند پارازایلن و بوتادین و سایر محصولات پتروشیمی ارزش‌افزوده بسیار بالاتری نسبت به فراورده‌های پالایشگاهی ایجاد می‌کنند. حاشیه سود ناخالص اجرای طرح‌های پترو پالایشگاهی نسبت به پالایشگاه‌ها 7/15 در مقابل 7 دلار به ازای هر یک میلیون بشکه نفت می باشد [3].

 

نمودار 2- ارزش افزوده محصولات در پالایشگاه مستقل

 

نمودار 3- ارزش افزوده محصولات در یک پتروپالایشگاه

از آنجا که فناوری یکپارچه واحدهای پتروپالایشگاهی یک رویکرد جهانی است، لذا کشورها سعی می‌کنند از ابتدا مجتمع‌های خود را به صورت یکپارچه تعریف کنند و سیاست غالب، اخذ فناوری‌های جدید در قالب ساخت واحدهای پتروپالایشگاهی است.

ارزیابی سیاست های جهانی و داخلی

توسعه صنعت پالایش امروزه در دنیا با تغییر نگرش همراه است و علاوه بر تولید سوخت، پالایشگاهها را مبتنی بر تولید محصولات پتروشیمی نیز احداث می‌کنند. نمونه‌هایی از این رویکرد در کشورهای مختلف مانند ژاپن، روسیه، عربستان، مالزی و... قابل بررسی هستند. روسیه یکی از بزرگترین تولیدکنندگان گاز دنیاست، اما صنعت پتروشیمی خود را با رویکرد یکپارچه و مبتنی‌بر خوراک‌های مایع و گازی توسعه داده است. حتی کشورهایی که تولیدکننده نفت نیستند، این مسئله را در پیش گرفته اند. در واقع مبتنی بر منطق اقتصادی، بنگاه‌های پالایشی باید سعی در یکپارچه شدن با مجتمعهای پتروشیمی داشته باشند تا بتوانند محصولات میانی کم ارزش خود را به محصولات با ارزش افزوده بالاتر تبدیل کنند [3]. بررسی طرح‌های در دست اجرای صنعت پتروشیمی نیز حاکی از آن است که دولت برنامه‌های خود را بیشتر معطوف به ساخت پتروشیمی‌ها برمبنای خوراک گاز کرده است. این در حالی است که عمده محصولات بر پایه گاز از جمله اوره، آمونیاک و متانول با هدف صادراتی تولید می‌شوند و در زنجیره ارزش محصولات مورد نیاز صنایع پایین‌دستی کشور، قرار نمی‌گیرند. این موضوع نمود روشنی از عدم توازن توسعه صنعت پتروشیمی کشور بین دو گروه از محصولات پایه و نهایی تولید شده در این صنعت است. توسعه پتروپالایشگاه‌ها و تولید محصولات بر پایه خوراک مایع می‌تواند در اصلاح این روند مؤثر باشد [4]. منافع گفته شده برای پتروپالایشگاه و همچنین موقعیت کشور ایران از جهت برخورداری از خوراک نفت، دسترسی به کریدورهای مهم جهان، بازار داخل و بازار کشورهای منطقه فرصت بسیار خوبی برای آن است که با احداث طرح‌های پتروپالایشی از عواید آن بهره‌مند شد [1].

تهیه کننده: سید شهاب حسینی، واحد پژوهش و توسعه